Η παντοτινή «απορία» -με τη διττή έννοια του όρου- για τον γλύπτη ήταν και είναι θαρρώ, μέχρι τις μέρες μας το πως θα μπορέσει μέσα στο περιορισμένο υλικό και χώρο της τέχνης του να παραστήσει γεγονότα κι ιστορίες περίπλοκες, πολυπρόσωπες και με πολλαπλά επεισόδια, που το καθένα είναι φορτισμένο με τη δική του συμβολική σημασία και σημειολογική δύναμη. Ιδίως όταν πρόκειται για ένα κύκλο, όπως τούτον της Αργοναυτικής Εκστρατείας, που αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση μυθολογικής περιπέτειας μέσα στο σώμα της αρχαίας μυθιστορίας. Πώς δύναται άραγε να παγώσει σε μία μόνο σύνθεση, τούτην την πολυδαίδαλη ροή από γεγονότα; Πώς να εμπλέξει πρόσωπα, συμβάντα και σημασίες σε ένα έργο, που θα μπορεί να τα ανακαλέσει σχεδόν σε όλο το εύρος τους στην αντίληψη του θεατή; Μία λύση είναι να κινηθεί στις υπώρειες του μύθου και να εστιασθεί σε ένα, όσο το δυνατό κεντρικώτερο γεγονός, που λόγω της φήμης του, ή της σημασιολογικής του πυκνότητας θα είναι σε θέση να συμπεριλάβει όλη την ιστορία σε τούτη τη μοναδική ένταση και συμπύκνωση της εκτέλεσής του. Μία άλλη λύση είναι το έργο τούτο να υπερβεί τα όρια της ακριβούς ανάπλασης του μύθου κι επιλέγοντας να στραφεί σε αφηρημένες μορφές, που όμως θα είναι πλήρεις με σχετικές θεωρητικές συμπαραδηλώσεις, να εξαρθεί κι εκείνο στο επίπεδο της συμβολικής τάξης του, της σημασιολογικής του δομής, της ιδεολογικής του αξίας.
Τούτη ακριβώς την παράμετρο, δηλ. το βαθύτερο πνεύμα του Μύθου, επέλεξε με μεγάλη διορατικότητα κι η Χριστίνα Σαραντοπούλου για να πλησιάσει την Αργοναυτική Εκστρατεία και να αναδείξει τη μεγάλη κι άσβεστη, παντοτινή, συμβολική σημασία της. Δεν είναι τυχαίο που επιλέγει να συνθέσει ένα τρίπτυχο, το οποίο εκφράζοντας με ένα λιτό και αφηρημένο τρόπο τις συμβολικές πτυχές της εκστρατείας, καλύπτει αδρομερώς τη σημασιολογική αξία του αργοναυτικού εγχειρήματος, ανακαλώντας επιτυχώς την δραματουργία του μυθικού κύκλου. Η Σαραντοπούλου μεριμνά και κατορθώνει να συλλάβει πλήρως τη συμβολογία της αργοναυτικής παράδοσης. Αντιλαμβάνεται την ιδιαιτερότητά της, γιατί, η Αργοναυτική εκστρατεία διαφέρει απόλυτα από τις υπόλοιπες ιστορίες του ενός και μοναδικού ήρωα που ξεμακραίνει από τον τόπου για να αντιμετωπίσει τη μοίρα του: είναι η μόνη περίπτωση που ενώ στρέφεται γύρω από τον συγκεκριμένο μύθο του Ιάσωνα, εντούτοις παίρνει την ονομασία της όχι από τον κεντρικό ήρωα, αλλά από το καράβι, τη μαγική και θεϊκή Αργώ, που τον μετέφερε στην περιπέτειά του. Το ταξίδι, όχι μόνον προς την Κολχίδα, μα κι ο γυρισμός, που ταυτίζεται με τις εξερευνητικές αποστολές των αρχαίων ποντοπόρων, αποτελεί μία πρόκληση στην ίδια τη Μοίρα του ανθρώπου. Έπειτα –κι είναι τούτο άκρως σημαντικό- ο Ιάσωνας δεν είναι ο μόνος πρωταγωνιστής του μύθου μέγα ρόλο διαδραματίζουν κι οι σύντροφοί του, που συναθροίζονται μέσα από μία πανελλήνια πανστρατιά κι ο καθένας τους συνεισέφερε, ίσως και σε μεγαλύτερο βαθμό από τον ίδιο τον ήρωα στην ευτυχή περαίωση της έκβασης της περιπέτειάς του. Το τρίπτυχο γλυπτικό έργο, πρώτο: «Η κολυμβίς Αθηνά και η Αργώ», δέυτερο: «Κιβωτός, ταξίδι από την Ιωλκό στην Κολχίδα», τρίτο: «Οι αργονάυτες», που στήνει στην παραλία του Βόλου η Χ.Σαραντοπούλου, συνδιαλέγεται με τον θρύλο και τις πανανθρώπινες σημασίες του, με τρόπο διεισδυτικό.
Η παράσταση του πρώτου έργου, μία σφαίρα, ένας κύκλος κι ένα τρίγωνο, παραπέμπει σε όλο το πλάτος της συμβολογίας του αρχαίου πολιτισμού, που μέσα στα πρωταρχικά σχήματα, που σε πρώτη φάση αποθέωσαν οι πυθαγόρειοι, διέκρινε την έκφραση πρωταρχικών αληθειών, των αριστοτελικών «πρώτων αρχών». Άλλωστε, ας θυμηθούμε εδώ τον Καντ –και την ανάγνωση που κάνει στη γνωστή θεωρία του για τη «σχηματοποίηση» ο Χάιντεγγερ-, το υπερβατικό σχήμα δεν είναι μία απλή εικόνα αναγμένη στην αναπαράσταση, αλλά είναι το a priori των καθαρών νοημάτων, που διανοίγει τον ορίζοντα της υπέρβασης, που προηγείται κάθε συνάντησης με το όν. Τα καθαρά σχήματα καθορίζουν τον χρόνο, τον απεικονίζουν! Και το κυριώτερο : τον εξεικονίζουν μέσω της έκτασης (extentio) του σχήματος, μέσω της σύν-θεσης της φαντασίας, στη γλώσσα (τι αυτή εμπεριέχει τους φυσικούς πόρους κάθε γλώσσας). Η κατασκευασμένη από το θεϊκό ξύλο της Δωδωναίας Δρυός, κι υπό την επιστασία της θεάς Αθηνάς, Αργώ (το «φτερωτό» καράβι, όπως την αποκαλεί στα «Αργοναυτικά» του ο Απολλώνιος Ρόδιος, που είχε το χάρισμα της ομιλίας επίσης, αποτελεί το πρώτο δείγμα μίας έξυπνης μηχανής, ενός κυβερνητικού συστήματος δευτέρου βαθμού, με τη δυνατότητα της αυτορύθμισης. Ο κύκλος και το τρίγωνο κάλλιστα θα μπορούσαν να παραπέμπουν στη μέγιστη πλοηγική εφεύρεση του εξάντα, του ναυτικού βοηθήματος, που τόσο συνέβαλε στην ποντοπόρα κατακτητική εξάπλωση του ελληνικού έθνους. Στενά συνδεδεμένη με τον ελληνικό εξαπλωτισμό, η μυθιστορία της Αργονταυτικής Εκστρατείας κουβαλά στο σώμα της όλες τις συμπαραδηλώσεις της ναυτικής τέχνης της εποχής, της τεχνολογίας, και του πνεύματος του λαού. Μα και συμβολικά, ο κύκλος είναι κι εκείνος μία έκφραση του χρόνου, του κυκλικού χρόνου και του Τροχού της Μοίρας και του Μεγάλου Έτους, του Ζωδιακού Κύκλου, και του Ουρανού : είναι πρωτίστως η έννοια του απείρου, του αγνώστου και του απέραντου, αλλά ταυτόχρονα κι ο κύκλος της προστασίας του οίκου η Αργώ είναι το πέρασμα προς το άγνωστο και προς το άπειρο, αλλά ταυτόχρονα είναι και το παραγώνι των Αργοναυτών, η προστασία τους. Ο κύκλος είναι το βασικό σχήμα που πάνω του εγγράφει ο Σοφός Δημιουργός του πλατωνικού Τίμαιου τα δωδεκάεδρά του και τη ζωδιακή πεντάλφα της κτίσης του. Είναι η έκφραση του κύκλου των μύθων, που κλείνουν κάποτε, το τέλος τους συμπίπτοντας με την αρχή τους, σε μία ουροβόρα κίνηση ταυτόχρονης παραγραφής και περιγραφής του χρόνου. Με τη σειρά του, το τρίγωνο και τούτο εμφαίνει τον χρόνο, το «βέλος» του. Παραπέμπει στο βέλος του αστερισμού του Σείριου, του βασικού αστερισμού της πλοήγησης, ενώ ταυτόχρονα είναι το σύμβολο της ισορροπίας, με την οξεία κορυφή του να πατά στην επιφάνεια : γη ή θάλασσα. Μία ισορροπία γενικώτερη των πάντων, που εκφράζεται με την ταυτόχρονη σήμανση του ανδρικού και γυναικείου μορίου, πηγή του αριστοφανικού μύθου της ενότητας των φύλων στο πλατωνικό Συμπόσιο.
Ο κύκλος είναι ένα σημαντικό στοιχείο για το δεύτερο θεματικό κύκλο του έργου της Σαραντοπούλου, που αφορά το ταξίδι στην Κολχίδα : οι επάλληλοι δίσκοι –κύκλοι θαρρείς των ηρωικών επεισοδίων του ταξιδιού της Αργούς, σχηματίζουν την αυγοειδή έλλειψη της αναξιμάνδρειας εικόνας του κόσμου, του απείρου εκείνου, που γεννά μέσα από το ενεργό χάος του τον χρόνο και τη δίκη, που εκείνη «κυβερνά», διαχειρίζεται τα γεγονότα. Το αυγό του χρόνου, η πηγή και η κιβωτός του : μία πραγματική κιβωτός που μεταφέρει ό,τι αγαθότερο υπάρχει στο ελληνικό ηρωικό πάνθεον. Ακόμη και το γεγονός ότι το ταξίδι τούτο πραγματοποιείται όχι με ένα οποιοδήποτε ανώνυμο πλήρωμα, αλλά με τη συμμετοχή ισάξιων με τον κεντρικό πρωταγωνιστή ηρώων, αναδεικνύει τον μύθο των Αργοναυτών ως μία εξαιρετική περίπτωση. Θα τολμούσα να πω, ότι πρόκειται για έναν «σπερματικό μύθο» : μέσα του διασταυρώνονται στοιχεία, τα οποία αργότερα θα κάνουν την εμφάνισή τους στην ελληνική μυθολογική παράδοση κι ιδιαίτερα στα μεγάλα έπη. Μία κιβωτός λοιπόν της παράδοσης, το γονιμοποιό αυγό της ιστορίας. Άλλωστε η προβολή του κύκλου είναι η έλλειψη : ο κύκλος της ζωής προβάλλεται στο κοσμικό άπειρο, για την κατάκτηση του οποίου χύνεται ο νους και η ψυχή.
Οι σύντροφοι του Ιάσωνα, λοιπόν, είναι τα πουλιά του τρίτου συνθετικού του τρίπτυχου της Σαραντοπούλου. Σύμβολα κι εκείνοι του πνεύματος, του Λόγου : άλλωστε, καθένας τους είχε κι από ένα ξεχωριστό χάρισμα, μία υπερφυσική ιδιότητα που τον έκανε ξεχωριστό και την οποία είχε τη δυνατότητα να την αναπτύξει στην πορεία του φτερωτού πάνω στα κύμματα πλοίου (αργός= γρήγορος στα αρχαία ελληνικά του Ομήρου). Φτεροπόδαροι, ωκύποδες, χαρακτηρίζονται και οι ήρωες των μύθων. Σαν φτερά παρομοιάζονται τα κουπιά της Αργούς. Φτερωτοί ήσαν κι οι γιοί του Βορρέα, οι χαμογελαστοί Ζήτης κι ο Κάλαης, που κυνηγήσαν τις Αρπυίες. Ένα φτερωτό περιστέρι ήταν εκείνο που προμήνυσε την επιτυχή διάβαση των Συμπληγάδων –ενός είδους Portae Solis, ενός ισημερινού ανάμεσα στο άγνωστο και στην καθημερινή ζωή. Πουλιά αποδημητικά είναι το σύμβολο της περιπέτειας και της περιοδικής μετανάστευσης και παλινόστησης στην πατρίδα : η μοίρα του ελληνισμού, που των πρώτων του εποικιστικών προσπαθειών είναι εξεικόνιση ο μύθος του πηγαιμού στην Κολχίδα. Η Αργοναυτική Εκστρατεία είναι ο κατεξοχήν μύθος τη ανθρώπινης Μοίρας, μία αφετηριακή περιπέτεια του αρχαίου μύθου μέσα στα όρια του Πεπρωμένου.
Είναι γνωστό πως κάθε μυθικός ήρωας ήταν αναγκαίο σε κάποια στιγμή του βίου του να χρειαστεί να ανταπεξέλθει μία περιπέτεια, στην οποία όφειλε να αναμετρηθεί με όλες τις αντίξοες δυνάμεις που η αναπόδραστη μοίρα κι οι θεοί θέλησαν να του αντιτάξουν, ώστε να δώσει τεκμήρια της αγαθής του φύσης, της αντρειοσύνης και της ευσέβειάς του. Ο ήρωας όφειλε να ξεπεράσει τα εμπόδια και τον εαυτό του για να εκπληρώσει ένα ιδιαίτερο καθήκον, που συχνά έχει να κάνει με την ευδαιμονία του ίδιου του του λαού (ίσως με μοναδική εξαίρεση τον ήρωα των ηρώων και συνώνυμο της περιπέτειας Ηρακλή, ή τον πλάνητα Αλήτη, που φύσει έρεπε προς την περιπλάνηση χωρίς μία τελεολογική προαίρεση).
Ωστόσο, το Σύμπαν τούτο που τόσο διακατέχεται από το αναπόδραστο αδράχτι της «Ανάγκης», η πίστη στη Μοίρα (το νιτσεϊκό Amor Fati) δεν λογίζεται από τον έλληνα άνθρωπο, σάμπως μία παθητική συγκατάνευση στα γραπτά του ριζικού του, μία εγκατάλειψη στην πορεία των γεγονότων της ζωής. Είναι απεναντίας μία ακατάδεκτη συμφωνία με τους νόμους της ζωής, που προϋποθέτει μία βαθειά οντολογική γνώση των συνιστωσών του σύμπαντος μέσα στο οποίο καλείται να ζήσει ο άνθρωπος. Ένα σύμπαν, που ναι μεν διέπεται από την αναγκαιότητα του ανθρώπινου ριζικού, αλλά είναι συνάμα αυστηρά ταξινομημένο, με μία απόλυτη και μαθηματικής φύσεως «Ανάγκη», την οποία το πνεύμα το ίδιο, με τους μηχανισμούς του, μπορεί να την αναλύσει και να ορίσει το πλαίσιό της, ώστε να είναι σε θέση να προσδιορίσει τα όρια μέσα στα οποία δύναται να κινηθεί η ζωή του ανθρώπου. Η πραγματικότητα, υπό οντολογική έννοια, είναι μία κι είναι μάλιστα αυτή τούτη η κανονικότητα της κοσμικής μηχανής –η πρώιμη ιδέα των αρχαίων ψυχρών υπολογιστών του κόσμου, που όπως τονίζει κι ο Giorgio di Santillana (Fato antico e fato moderno) τόση μεγάλη συνάφεια έχουν με τη σημερινή εικόνα της φυσικής.
Ο μοναδικός τρόπος για να υποσκελισθεί το ριζικό, είναι να υλοποιηθεί το πέρασμα από τον πραγματικό χρόνο στην αιωνιότητα : μετατρέποντας την Ανάγκη σε μία ελεύθερη δημιουργία. Στο σημείο τούτο, ένα είδος liberi arbirtii, ο άνθρωπος κι ιδιαίτερα ο υπεράνθρωπος ήρωας, μπορεί να επέμβει στην αδέκαστη πορεία της Μοίρας μέσω του Λόγου και της υπερφυσικής του δύναμης, μπορεί να αναστείλει χρονικά την τελεσίδικη έκβαση της ζωής του, να καθορίσει τον χρόνο της εκτέλεσής της, να καθορίσει αυτός τα γεγονότα και την έκτασή τους ανάμεσα στα termini post/ante, στα οποία μέλλει να κινηθεί η ζωή του.
Η Αργοναυτική Εκστρατεία παρέχει ένα εύγλωττο τέτοιο παράδειγμα ηρωικής αντίληψης της Μοίρας : στον πηγαιμό, πέρασαν ένα χρόνο στη χειμαζόμενη από την μήνιν της Κύπριδος Λήμνο, ενώ μετά την απόκτηση του Χρυσόμαλλου Δέρατος, δεν επιλέγεται η γνωστή πλέον διαδρομή από την Κολχίδα στην Ιωλκό, μα ένας δρόμος ακόμα απάτητος, άγνωστος, που επιμηκύνει την περιπέτεια, που θα τους φέρει ίσαμε τα πέρατα του κόσμου. Ναι μεν η επιστροφή κι η εκπλήρωση της προφητείας θα επιτευχθούν αλλά όχι αμέσως. Η τελική στιγμή του μύθου μπορεί να περιμένει, είναι δυνατόν όμως να υπάρξει μία παραλλαγή, μία χρονική παράταση. Ο άνθρωπος ναι μεν δεν επεμβαίνει στην τελεολογία της Μοίρας του, μπορεί όμως να μετατάξει δραστικά τον ορίζοντά της προς όφελός του.
Γιώργης – Βύρων Δάβος
κριτικός τέχνης